भारताचा शेजारी देश म्यानमारमधील जबरदस्त भूकंपाने अनेक मृत्युमुखी पडले.एकामागोमाग झालेल्या भूकंपांमुळे म्यानमारमधील इमारतीही जमीनदोस्त झाल्या. अजूनही तेथील  नागरिकांवरील भीतीचे सावट कायम आहे.म्यानमारमधील भयचक्र अद्याप थांबलेले नाही. आतापर्यंत शेकडो बळी गेले असले, तरी अजूनही ढिगार्‍याखाली अनेकजण अडकले आहेत. दहा हजारांहून अधिक नागरिक मरण पावल्याची  भीती आहे. हा गेल्या दोन दशकांमधील सर्वात विनाशकारी भूकंप आहे.म्यानमारमध्ये भूकंप वारंवार का होत आहेत आणि किती वेळा भूकंप येऊ शकतात, याची खात्री देता येत नाही. 

 

आता हा प्रश्न अनेकांच्या मनात येत आहे की म्यानमारमध्ये पुन्हा पुन्हा भूकंप का होत आहेत. ‘टेक्टोनिक प्लेट्स’च्या टकरीमुळे भूकंप होतात. भारतीय प्लेट आणि युरेशियन प्लेट यांच्या मध्ये म्यानमार आहे. भारतीय प्लेट दर वर्षी ४-५ सेंटीमीटरने उत्तरेकडे सरकत आहे. त्यामुळे दबाव निर्माण होतो आणि दाब अचानक वाढतो, तेव्हा भूकंप होतो. म्यानमारमध्ये भूकंप झाला तेव्हा भूकंपाचे केंद्र सागिंग होते. ते म्यानमारमधील सेस्मिक झोन-पाचमध्ये येते. ते मार सुंदा खंदकाजवळ आहे. येथे असलेली इंडो-ऑस्ट्रेलियन प्लेट खाली बुडत आहे. प्लेट्स अडकल्याने किंवा अचानक घसरल्याने धक्के बसतात. म्यानमारमधील ही १,२०० किलोमीटर लांबीची फॉल्टलाइन उत्तर-दक्षिण पसरलेली आहे. ती वारंवार घसरल्याने भूकंप होतात. म्यानमारमध्ये अजूनही भूकंपाचे धक्के सातत्याने जाणवत आहेत. त्यामुळे नागरिकांमध्ये भीतीचे वातावरण निर्माण झाले आहे. 

 

भूकंपाचे केंद्र मंडाले शहरापासून सुमारे १७.२ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या मध्य म्यानमारमध्ये होते. शेजारील थायलंडलाही याचा फटका बसला. राजधानी बँकॉकमध्ये बांधकाम सुरू असलेली एक गगनचुंबी इमारत कोसळून किमान नऊजणांचा मृत्यू झाला. भूकंपाचा प्रभाव ईशान्य भारतातील काही भागांमध्येही दिसून आला; परंतु येथे कोणतीही जीवितहानी झाली नाही.म्यानमार भूकंपाच्या दृष्टीने सक्रिय प्रदेशांपैकी एक आहे. भूकंपाच्या जोखमीच्या जागतिक नकाशावर म्यानमार हा भूकंपाचा मध्यम ते उच्च धोका असलेल्या रेड झोनमध्ये येतो. ‘युनायटेड स्टेट्स जिओलॉजिकल सर्व्हे’नुसार, हा एक उथळ भूकंप होता, ज्याची खोली दहा किलोमीटर होती. गेल्या दोन वर्षांमध्ये जगामध्ये आलेला हा सर्वात शक्तिशाली भूकंप होता. म्यानमारमध्ये भूकंपाचा धोका वाढण्याचे सांगितले जाणारे सर्वात मोठे कारण म्हणजे ‘सागिंग फॉल्ट’. हा एक भूशास्त्रीय मोठा दोष आहे. तो प्रामुख्याने भारतीय प्लेट आणि सुंदा प्लेट यांच्या मध्ये येतो. या फॉल्टमध्ये दोन भूभाग दर वर्षी ११ मिलीमीटर आणि १८ मिलीमीटर दरम्यान एकमेकांच्या पुढे सरकतात, असा अंदाज आहे. भूभाग सतत सरकल्यामुळे ताण वाढून भूकंप होतो. पृथ्वीच्या टेक्टोनिक प्लेट्स एकमेकांवर सरकतात तेव्हा अचानक हालचालीमुळे फॉल्टलाईनच्या बाजूने धोकादायक जमिनीचा थरकाप होऊन भूस्खलन, पूर, त्सुनामीचा धोका वाढू शकतो. 

 

‘यूएसजीएस’ ने एका अहवालात, म्हटले आहे, की म्यानमारमधील भूकंप भारतीय आणि युरेशियन प्लेट्समधील ‘स्ट्राइक स्लिप फॉल्टिंग’मुळे झाला आहे. याचा अर्थ दोन प्लेट्स एकमेकांवर घासल्या गेल्या. भूकंपाचा केंद्रबिंदू असलेल्या ठिकाणी भूकंप सुरू होतो. सहसा भूकंपाच्या केंद्राजवळ सर्वात तीव्र हादरे जाणवतात; परंतु हादरे शेकडो किंवा हजारो मैल दूरही जाणवू शकतात. सागिंग फॉल्टमुळे म्यानमारमध्ये वारंवार भूकंप होतात.

 

‘यूएसजीएस’ नुसार, १९०० पासून सागिंग फॉल्टजवळ सातपेक्षा जास्त तीव्रतेचे किमान सहा भूकंप झाले आहेत. यापैकी सर्वात अलीकडे जानेवारी १९९० मध्ये सात रिश्टर स्केल तीव्रतेचा भूकंप झाला. त्यामुळे ३२ इमारती कोसळल्या. फेब्रुवारी १९१२ मध्ये भूकंपाच्या केंद्राच्या दक्षिणेला ७.९ तीव्रतेचा भूकंप झाला. २०१६ मध्ये जवळपास याच भागात ६.९ रिश्टर स्केलचा भूकंप झाला होता. शास्त्रज्ञ भूकंपाचा आकार आणि तीव्रता वापरून तपासतात, सिस्मोग्राफ वापरून सोडलेली ऊर्जा मोजतात. १९३० च्या दशकात चार्ल्स रिश्टरने तयार केलेले रिश्टर स्केल एके काळी या उद्देशासाठी वापरले जात होते; परंतु आता मोठ्या, दूरच्या भूकंपांसाठी ते कालबाह्य झाले आहे. रिश्टर स्केल रेकॉर्डिंगवर सर्वात मोठे मोठेपण मोजते, तर इतर परिमाण भूकंपाचे वेगवेगळे भाग मोजतात. 

 

म्यानमारमध्ये गृहयुद्ध सुरू असतानाच देशाला भूकंपाचा मोठा धक्का बसला. ७.७ रिश्टर स्केलच्या भूकंपाने मोठी हानी झाली आहे. या आपत्तीच्या निमित्ताने गृहयुद्ध थांबलेले दिसले. भूकंपानंतर लष्करी उठावाविरुद्ध लढणार्‍या बंडखोरांनी पुढील दोन आठवड्यांसाठी तात्पुरता युद्धविराम जाहीर केला. मदत आणि बचावकार्याला गती देण्यासाठी हे पाऊल उचलण्यात आल्याचे त्यांनी सांगितले. तथापि, ‘पीडीएफ’ने हे स्पष्ट केले आहे की आपल्यावर हल्ला झाल्यास बचावात्मक कारवाई केली जाईल. म्यानमार दीर्घकाळ चाललेल्या रक्तरंजित गृहयुद्धाच्या कचाट्यात असून तेथे आधीच एक मोठे मानवतावादी संकट घोंघावत आहे. भूकंपाच्या भीती आणि व्याप्तीमुळे म्यानमारमध्ये मदत आणि बचावकार्य करणे कठीण होत आहे. 

 

 मुख्य भूकंपानंतर अनेक ‘आफ्टरशॉक्स’ जाणवले, त्यापैकी एकाची तीव्रता ६.४ इतकी होती. भूकंपामुळे अनेक भागांमध्ये इमारती कोसळल्या, रस्ते खराब झाले, पूल कोसळले आणि धरण फुटले. भूकंपामुळे राजधानी नायपीतावमध्ये खराब झालेले रस्ते दुरुस्त करण्यासाठी अलिकडे अनेक कर्मचारी काम करत होते, तर शहरातील बहुतेक भागांमध्ये वीज, फोन आणि इंटरनेट सेवा खंडित राहिली. भूकंपामुळे म्यानमारचा ७० टक्के जीडीपी नष्ट झाला आहे. 

 

म्यानमारच्या लष्कराने फेब्रुवारी २०२१ मध्ये आंग सान स्यू की यांच्या निवडून आलेल्या सरकारकडून सत्ता हस्तगत केली. देश आता दीर्घकाळ प्रस्थापित बंडखोर संघटना आणि नव्याने स्थापन झालेल्या लोकशाही समर्थक गटांसह गृहयुद्धात गुंतला आहे. भूकंपानंतरही बंडखोर संघटनांवर लष्करी दलांचे हल्ले पाहायला मिळाले. उत्तरेकडील कायिन राज्य आणि दक्षिणेकडील शान राज्यात तीन हवाई हल्ले करण्यात आले. दोन्ही मंडाले राज्याच्या सीमेवर आहेत. ‘यूएस आर्मी स्पेशल फोर्स’चे माजी सैनिक डेव्ह युबँक यांनी ही माहिती दिली. युबँक यांनी ‘फ्री बर्मा रेंजर्स’ची स्थापना केली. ही एक मानवतावादी मदत संस्था असून १९९० पासून म्यानमारमधील बंडखोर आणि नागरिक या दोघांनाही मदत करत आहे. 

 

भूकंपाचा सर्वाधिक फटका बसलेल्या भागात रक्ताची मागणी खूप जास्त आहे. चीनने १३५ हून अधिक बचाव कर्मचारी आणि तज्ज्ञ तसेच वैद्यकीय किट आणि जनरेटरसारखे साहित्य पाठवले आहे. आपत्कालीन मदत म्हणून सुमारे १३.८ दशलक्ष डॉलर देण्याचे वचन दिले. हाँगकाँगने  ५१ जणांचे मदत पथक  म्यानमारला पाठवले. रशियाच्या आपत्कालीन मंत्रालयाने १२० बचाव कर्मचारी आणि मदत सामग्री घेऊन दोन विमाने पाठवली आहेत. मलेशियानेही म्यानमारमध्ये ५० जणांची टीम पाठवण्याची घोषणा केली आहे. भारताने बचाव पथक आणि वैद्यकीय पथक तसेच मदत सामग्री पाठवली आहे. जगभरातून मदत येत असली, तरी भूकंपग्रस्तांचे पुनर्वसन हे तिथल्या लष्करी राजवटीपुढचे मोठे आव्हान आहे.